بیوگرافی آلنوش طریان؛ زندگینامه مادر اختر فیزیک ایران_غروب شهر

«آلنوش طریان» بانوی فیزیکدان ایرانی و ملقب به «مادر نجوم ایران» است. او را این چنین «مادر فیزیک خورشیدی ایران» نیز می‌نامند چون اولین رصدخانه خورشیدی در ایران را پایه‌گذاری کرد. در این مقاله تصمیم داریم با او زیاد تر آشنا شویم.

تولد و تحصیلات اولیه

آلنوش طریان (Alenush Terian) در تاریخ ۱۸ آبان ۱۲۹۹ در یک خانواده ارمنی در تهران متولد شد. پدر و مادر او علاوه بر فارسی، به زبان‌های فرانسوی، انگلیسی و ارمنی نیز سخن بگویید می‌کردند.

پدر و مادر آلنوش «آرتو طریان» و «وارتو طریان» نام داشتند. آن‌ها از هنرمندان بزرگ و قدیمی محسوب می‌شدند و در صحنه‌های تئاتر ارمنیان در تهران حضوری پررنگ و مهم داشتند. آرتو طریان صاحب «استدیو دراماتیک» می بود که جایگاه اختصاصی‌ای در بین جوانان تهرانی داشت.

وارتو طریان در سال ۱۳۱۲ نمایشنامه «تهدید» را روی صحنه برد و به این ترتیب به اولین کارگردان زن ایرانی در هنر تئاتر تبدیل شد. او این چنین نخستین زن ایرانی-ارمنی است که شعرهای فارسی را دکلمه کرد.

آلنوش و برادرش در کودکی توانستند به زبان‌های ارمنی و فارسی مسلط شوند. آن‌ها این چنین زبان‌های فرانسوی، انگلیسی و ترکی را نیز یاد گرفتند.

آلنوش ابتدا در یک مدرسه ارمنی تحصیل کرد، سپس به دبیرستان «انوشیروان دادگر» در تهران رفت. در آن زمان، مدارس ارامنه تنها تا کلاس نهم بودند و دانش‌آموزان برای ادامه تحصیل باید به مدارس دیگر می‌رفتند. آلنوش نیز از این قاعده مستثنی نبوده است و ناچار شد بعد از کلاس نهم برای ادامه تحصیل به مدرسه زرتشتیان برود.

تحصیلات دانشگاهی در ایران

آلنوش در ابتدای نوجوانی به نویسندگی و رشته ادبیات علاقه داشت. اما در دبیرستان به ریاضیات و فیزیک علاقه‌مند شد و تصمیم گرفت توانمندیهای خود را به‌گفتن یک دختر در این رشته‌ها اثبات کند. در آن سال‌ها کنکور برگزار نمی‌شد و آلنوش به واسطه نمرات خوب خود در دبیرستان برای تحصیل در رشته فیزیک به دانشگاه تهران رفت. او در خرداد ۱۳۲۶ درحالی‌که ۲۶ سال داشت، با مدرک لیسانس فیزیک از دانشکده علوم دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد.

طریان بعد از فارغ‌التحصیلی به کار در آزمایشگاه‌های فیزیک دانشگاه تهران مشغول شد. او یک سال سپس به‌گفتن متصدی عملیات آزمایشگاهی در دانشکده علوم این دانشگاه انتخاب شد.

متأسفانه در آن زمان اساتید دانشگاه تهران ناموافق تحصیل خانم‌ها در مقاطع بالاتر بودند. همین مسیٔله جهت شد تا آلنوش بورسیه دولتی برای تحصیل در دوره فوق‌لیسانس و دکتری در خارج از سرزمین را از دست بدهد. به همین علت، او با پشتیبانی پدرش به فرانسه رفت تا در رشته فیزیک تحصیلات خود در مقاطع بالاتر را ادامه دهد.

آلنوش طریان و تحصیلات تکمیلی

آلنوش طریان در تابستان ۱۳۲۸ برای تحصیل فیزیک به فرانسه رفت و داخل دانشگاه «سوربن» پاریس شد. آلنوش نزد پروفسور «دارموا» به تحصیل پرداخت. او این چنین برای مدتی مختصر در آزمایشگاه فیزیک دانشگاه همکار «ایرِن کوری»، دختر «ماری کوری» بزرگ می بود.

طریان در سال ۱۳۳۵ مدرک دکتری خود را در رشته فیزیک در گرایش «اتمسفر» از دانشگاه پاریس دریافت کرد. این دانشگاه یک کرسی استادی را به طریان نظر کرد، اما او از پذیرفتن آن سر باز زد.

طریان به علت علاقه‌ای که به سرزمین خود و خدمت به آن داشت، در پاریس نماند و به ایران برگشت. در بدو برگشت، طریان در سِمت دانشیار در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. او یک نظر کاری با درآمدی زیاد بالاتر از یک شرکت خصوصی متعلق به یکی از دوستان پدرش را رد کرد تا به کار او در دانشگاه ادامه دهد.

چند سال سپس، طریان موفق به دریافت یک بورسیه تحصیلی از دولت فدرال آلمان غربی شد. طریان در فروردین ۱۳۴۰ برای دوره مطالعاتی عازم آلمان شد. او در این دوره به زمان چهار ماه به مطالعه درمورد رصدخانه‌های خورشیدی پرداخت و مجدد به ایران برگشت.

آلنوش طریان در مقام استادی دانشگاه تهران

همان گونه که اشاره شد، طریان بعد از برگشت به ایران به تدریس دروسی همانند ترمودینامیک در دانشگاه تهران پرداخت. در آن زمان دانشگاه تهران واحد درسی اخترفیزیک نداشت و تنها دانشجویان رشته ریاضی درسی به‌ نام نجوم داشتند. بعد از مدتی، قرار بر این شد که طریان برای اولین‌بار و به‌صورت جدا گانه درس اخترفیزیک یا فیزیک ستاره‌ها را به دانشجویان فیزیک تدریس کند.

آلنوش طریان در تاریخ ۹ خرداد ۱۳۴۳ به مقام پروفسوری ارتقا یافت. به این ترتیب، طریان اولین زنی می بود که در ایران به مقام استاد همه رسید.

دو سال سپس، در ۲۹ آبان سال ۱۳۴۵، طریان به عضویت «انجمن ژئوفیزیک» دانشگاه تهران درآمد. این چنین سه سال سپس از آن، در سال ۱۳۴۸ به‌گفتن سرپرست دپارتمان «مطالعات فیزیک خورشید» منصوب شد.

آلنوش طریان یکی از بنیان‌گذاران «رصدخانه خورشیدی ایران» است. این مطرح در سال ۱۳۴۸ در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران کلید خورد که استاد طریان یکی از فعالان برجسته آن می بود.

طریان عاشق تدریس می بود و باور داشت که اساتید و معلمان باید به‌طور مداوم درحال مطالعه باشند تا دانش خود را با آخرین پیشرفت‌های علمی ابراز کنند. او که از پیروزی شاگردان خود بیشترین لذت را می‌برد، چندین‌بار خبرداد که اگر زندگی خود را از اول اغاز کند، همین مسیر را مجدد ادامه می‌دهد.

آلنوش درنهایت در سن ۵۹ سالگی خواست بازنشستگی خود را به ریاست دانشگاه تهران خبرداد و در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۳۵۸ رسماً بازنشسته شد.

دوران بازنشستگی و مرگ آلنوش طریان

آلنوش طریان خانه خود را برای منفعت گیری دانشجویان ارمنی که محل مناسبی برای زندگی نداشتند به «جامعه ارمنیان جُلفا» اهدا کرد. به همین علت، طریان آخرین سال‌های زندگی خود را در «خانه توحید» که یک مؤسسه توانبخشی و نگهداری سالمندان است، زندگی کرد. او هیچ خویشاوندی در ایران نداشت.

او زنی خوش‌اقبال می بود، از این جهت که دولتمردان و سیاستمداران رده بالای ایرانی و ارمنی و این چنین جامعه ارمنیان، شراکتهای علمی او را ارج می‌نهادند. او چندین دفعه در طول حیات خود به‌خاطر ۳۰ سال تدریس و تلاش در راه علم مورد تقدیر قرار گرفت.

استاد طریان توانست «نشان مسروپ ماشتوتس» را از «جاثلیق آرام اول»، رهبر مذهبی ارمنیان جهان، دریافت کند. او این چنین لوح‌های تقدیری از دفتر ریاست جمهوری، وزارت رفاه و سازمان بازنشستگی دریافت کرد.

سازمان علوم و ستاره‌شناسی تهران، دانشکده فیزیک دانشگاه تهران، انجمن نجوم آماتوری ایران، مؤسسه ژئوفیزیک تهران و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز ازجمله سازمان‌هایی می باشند که از آلنوش طریان تقدیر کرده‌اند. از بین سازمان‌های فرهنگی که از او تقدیر کرده‌اند می‌توان به انجمن خیریه بانوان ارامنه تهران و انجمن فرهنگی «بیستون» اشاره کرد.

طریان به‌علت شراکت خود در ساخت رصدخانه خورشیدی ایران «مادر فیزیک خورشید ایران» لقب گرفت. این چنین به علت این که او اولین زنی می بود که به مقام استادی فیزیک رسید، او را «مادر نجوم» یا «مادر اخترفیزیک ایران» می‌نامند.

طریان باور داشت که پیروزی او در کار و زندگی از نگرش انسانی او نشأت می‌گیرد. او به‌علت ضمانت همه و کمالی که به ترویج مطالعه و آموزش علم فیزیک در ایران داشت، هیچ‌گاه ازدواج نکرد. حرکت طریان با دانشجویانش زیاد دوستانه و محترمانه می بود. او این حرکت با دانشجویان را برگرفته از روحیه انسان‌دوستانه خود می‌دانست که در هر شرایطی تلاش می‌کرد یک الگوی انسانیت برای شاگردان خود باشد. او این خصیصه را یکی از عوامل پیروزی خود در آموزش فیزیک می‌دانست. دکتر آلنوش طریان ماه و خورشید و در کنار آن‌ها دانشجویان فیزیک را فرزندان خود می‌دانست.

تعداد بسیاری از دانشجویان و شاگردان استاد طریان در آینده خود تبدیل به اساتید و فیزیکدانان مهم و بزرگ سرزمین شدند و در تعداد بسیاری از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مهم سرزمین راه او را ادامه دادند.

آلنوش طریان در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۹ و در سن ۹۱ سالگی در خانه سالمندان توحید درگذشت. مراسم ترحیم او در تاریخ ۱۶ اسفند در کلیسای حضرت مریم برگزار شد.

سخن پایانی

آلنوش طریان در سی سال خدمت خود به علم نجوم و فیزیک در ایران توانست تحولی در این رشته پدید آورد. ناکافی بودنِ منبع های آموزشی و پژوهشی یکی از مانع ها مهم طریان در طول سی سال دوران حرفه‌ای او می بود. اما اسبق او نشان از تعهدی راسخ و انگیزه‌ای قوی برای نشر آموزش و تحقیقات علمی در سرزمین ما دارد.

اغراق‌آمیز نیست اگر بگوییم که آلنوش طریان به‌گفتن اولین بانوی فیزیکدان ایرانی نقشی اساسی برای هموار ساختن وجود افراد به خصوص بانوان در این رشته ایفا کرده است.

جمع‌بندی

آلنوش طریان یکی از مشاهیر بزرگ دوران معاصر ایران است که همه قوت ذهن و توانمندیهای خود را صرف آموزش علم فیزیک و بنیان‌گذاری رشته اخترفیزیک در ایران و این چنین تاسیس رصدخانه خورشیدی کرد.

در این نوشته به زندگینامه این استاد بزرگ پرداختیم و مسیری را که ایشان برای رسیدن به این جایگاه بزرگ طی کرده است، مرور کردیم. دیدیم که پافشاری او بر ویژگی‌های انسانی یکی از دلایل مهم پیروزی اوست.

سؤالات متداول