نقش پررنگ کشاورزی سنتی در تعمیق بحران آب/ کشت آب‌بر و چاه‌های غیرمجاز بحران آب را شعله‌ور کردند_غروب شهر

در گرماگرم تلاطم‌‌های محیط‌زیستی و مشکلاتزا، آب به‌گفتن شریان حیاتی انسان و بستر تشکیل و رشد اقتصادی، هم چنان در نقطه‌ای بغرنج قرار گرفته است. کشاورزی به‌گفتن مصرف‌کننده مهم منبع های آبی سرزمین، مسئولیت سنگینی در شکل‌دهی و برهم‌کنش با الگوهای زیستی دارد؛ اتفاق‌ای که در طول دهه‌های تازه به واسطه رشد جمعیت، تحول اقلیم و الگوهای کشت، به شکل دلواپس‌کننده‌ای به ناترازی منبع های آب و مصرف اغراق‌گونه نزدیک شده است.

 بر پایه آخرین گزارش‌های سازمان آب و برق ایران، میانگین مصرف آبی در قسمت کشاورزی در سال تازه بیشتر از ۹۰ درصد کل منبع های آب تجدیدپذیر سرزمین را دربر گرفته است؛ بدیهی است در این چنین شرایطی گستره ناپایداری نظام غذایی ۸۰ میلیون ایرانی تحت سختی جدی قرار می‌گیرد.
تاریخی که مشخص می کند، سطح زیر کشت بی‌رویه و افزایش بی‌ضابطه مصارف آبی در زمین‌های زراعی، نتیجه‌ای جز فرسایش منبع های آب‌های زیرزمینی نداشته؛ کم شدن تراز سفره‌های آب زیرزمینی در تعداد بسیاری نقاط سرزمین، گواه این بحران دیرپاست.

مصرف بی‌رویه، کشت آب‌بر و چاه‌های غیرمجاز؛ ۳ عامل تشدید بحران آب ایران

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب سرزمین در او مباحثه با خبرنگار اقتصادی برنا با اشاره به حالت منبع های آبی سرزمین اظهار داشت: تا ۱۶ تیرماه، مقدار بارندگی در سرزمین به ۱۴۳ میلی‌متر رسیده که در قیاس با میانگین طویل مدت، ۴۰ درصد افت داشته و نسبت به سال قبل نیز ۳۸ درصد کم شدن را مشخص می کند.

او گفت: ورودی آب به سدهای سرزمین نیز نسبت به زمان شبیه سال قبل ۴۲ درصد افت داشته و این کم شدن جهت شده است ۲۳ استان و ۴۳ شهر با تنش شدید آبی روبه رو شوند. به حرف های او، ناترازی سالانه منبع های زیرزمینی سرزمین به ۳۰ میلیارد مترمکعب رسیده که نشانه‌ای روشن از حالت بحرانی برداشت از سفره‌های آبی است.

وی تصریح کرد: بیشتر از ۹۰ درصد منبع های آبی سرزمین در قسمت کشاورزی مصرف می‌شود و این در حالی است که حتی با صرفه‌جویی حداکثری در قسمت خانگی، فقطً ۵ تا ۶ درصد افت در کل مصرف حاصل می‌شود. بزرگ‌زاده پافشاری کرد: در شرایط جاری، اصلاح الگوی کشت از یک «انتخاب اختیاری» به «الزام ملی» تبدیل شده است.

بزرگ‌زاده با اشاره به حالت تشکیل محصولات آب‌بر اظهار داشت: ادامه کشت برنج، هندوانه، یونجه و دیگر محصولات با نیاز آبی بالا در استان‌های کم‌آب، اعتدال منبع های را به‌شدت برهم زده و باید با گیاهان مقاوم و کم‌مصرف جانشین شود.

بزرگ‌زاده در خصوص حالت چاه‌ها نیز او گفت: بیشتر از ۷۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در سرزمین فعال است که تعداد بسیاری از آنها بدون کنترل و کنتور برداشت دارند. او گفت که کنترل این چاه‌ها از طریق انسداد، نصب کنتور هوشمند و اجرای نظام تحویل حجمی آب در دست عمل است.

وی این چنین به الزام حکمرانی محلی در مدیریت منبع های آب اشاره کرد و او گفت: برای پیروزی در افت مصرف، باید بخشی از اختیارات به تشکل‌های کشاورزی، شوراهای محلی و تعاونی‌های آب‌بران تفویض شود. وی پافشاری کرد که نقش دولت در این ساختار باید سیاست‌گذاری و نظارت باشد نه اجرا.

بازدید عواقب و خطراتی که در صورت عدم رسیدگی

بحران آب در ایران، رابطه‌ای پیچیده و دوسویه با ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دارد؛ رابطه‌ای که پیامدهای آن به‌مراتب فراتر از کم‌آبی صرف است.

در سپس اجتماعی و محیط‌زیستی، کم شدن منبع های آب زیرزمینی منفعت‌وری قسمت کشاورزی را افت داده و سختی معیشتی بر کشاورزان را افزایش داده است. نتیجه، رشد مهاجرت از روستاها به شهرها بوده؛ مهاجرت‌هایی اجباری که در سال‌های تازه شتاب گرفته و اکنون تعداد بسیاری از مناطق شرق و شمال‌غرب سرزمین با افتنیروی کار و منبع های آبی در قسمت کشاورزی مواجه می باشند. این روال، بر پایه داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نیز قابل قبول است.

در حوزه اقتصادی، مصرف ناپایدار آب در کشاورزی به ساختاری زیان‌ده تبدیل شده و عملاً بار مالی آن از طریق یارانه‌های نهان به اقتصاد سرزمین تحمیل می‌شود. بیشتر از ۳۰ درصد از درآمد کشاورزان در استان‌های دارای تنش آبی از طریق وام و یارانه فراهم می‌شود؛ نشانه‌ای از شکنندگی این قسمت.

فرهنگ و هویت نیز در این بحران بی‌تأثیر نیستند. کشاورزی در ایران نه‌تنها یک فعالیت اقتصادی، بلکه ریشه‌ای هزارساله در فرهنگ و زندگی روستایی دارد. در اردیبهشت ۱۴۰۴ مشخص می کند مهاجرت نسل جوان از روستاها، جهت از بین رفتن مزیت‌های رقابتی این مناطق در حوزه توانایی، دانش بومی و هویت فرهنگی شده است؛ روندی که انسجام اجتماعی و سبک زندگی سنتی را نیز دگرگون کرده است.

تازه ترین تصمیمات از سوی دولت و مجلس

برآورد‌های وزارت جهاد کشاورزی مشخص می کند در صورت بی‌توجهی به اصلاح الگوی مصرف آب، تشکیل گندم و جو تا افق ۱۴۱۰ امکان پذیر تا ۲۰ درصد افت یابد؛ روندی که مستقیماً به افزایش واردات و وابستگی غذایی سرزمین منتهی خواهد شد.

افت مستمر تراز سفره‌های زیرزمینی تنها محدود به کشاورزی نیست و می‌تواند به مشکلاتهایی چون نشست زمین، کم شدن کیفیت آب شرب در شهرها و روستاها، و تشدید آلودگی‌های خاک و منبع های آبی منجر شود.

پیش‌بینی تأثیرات مختصر‌زمان و طویل مدت

در عکس العمل به تشدید بحران آب، طی دو سال قبل مجموعه‌ای از تصمیمات راهبردی در سطح ملی اتخاذ شده است.

مطرح ملی اصلاح الگوی کشت در سال ۱۴۰۳ به تصویب مجلس رسید. این سند با مقصد جایگزینی محصولات کم‌مصرف در مناطق دارای محدودیت آبی تدوین شده و وزارت جهاد کشاورزی اجرای آزمایشی آن را در استان‌هایی همانند خراسان جنوبی و سمنان اغاز کرده است.

در حوزه پشتیبانی‌های اقتصادی، نظام یارانه آب کشاورزی در حال بازنگری است. وزارت نیرو و سازمان برنامه و بودجه با تحول تعرفه‌ها، به‌جستوجو افت منفعت گیری از آب ارزان در کشت‌های پرمصرف و جایگزینی آن با تعرفه‌های صنعتی می باشند تا مصرف بهینه ترویج یابد. مطابق  در نیمه نخست ۱۴۰۴، اجرای آزمایشی این سیاست در برخی شهرستان‌ها مصرف آب کشاورزی را تا ۱۵ درصد افت داده است.

در همین جهت، گسترش سیستم‌های نوین آبیاری نیز در دستور کار قرار گرفته است. که تسهیلات بانکی و پشتیبانی‌های مالی برای نوسازی سامانه‌های آبیاری در استان‌های خوزستان، فارس و ایلام در حال اجراست و تا بحال بیشتر از ۲۰۰ هزار هکتار زمین تحت پوشش آبیاری قطره‌ای و تحت سختی قرار گرفته‌اند.

سند راهبردی «چشم‌انداز آبی ۱۴۲۰» نیز با شراکت مرکز تحقیقات آب مجلس تدوین شده و رویکردی بین‌دولتی دارد. این برنامه مقصد‌گذاری کرده که تا سال ۱۴۲۰، مصرف آب کشاورزی حداقل ۲۰ درصد افت یابد. اصلاح الگوی کشت، منفعت‌گیری از آب‌های غیرمتعارف و منفعت گیری از دانش فنی صادرات‌محور، از محورهای مهم این سند است.

همزمان، معاونت گسترش فناوری ریاست‌جمهوری مطالعاتی در عرصه منفعت‌گیری از ازمایش ها موفق جهانی اغاز کرده است. الگوهای نوآورانه کشورهای پیشرو در مدیریت منبع های آب نظیر اسپانیا و استرالیا، در این برنامه مورد بازدید قرار دارند تا به سیاست‌گذاری‌های داخلی جهت داده شود.

دیدگاه مدیران، نمایندگان

وزیر نیرو با پافشاری بر الزام اصلاح الگوی مصرف آب، خبرداد تنها راه نجات منبع های آبی سرزمین، تحول در شیوه مصرف به‌اختصاصی در قسمت کشاورزی است. به حرف های وی ادامه حالت جاری می‌تواند به مشکلاتهای جدی در امنیت غذایی و اکوسیستم‌ها منجر شود.

این چنین رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس هشدار داد اگر مطرح اصلاح الگوی کشت با شدت و جدیت اجرا نشود، بحران آب تشدید خواهد شد و امنیت غذایی سرزمین نیز در معرض تهدید قرار می‌گیرد.

بازدید توانایی‌های داخلی و بین‌المللی

در داخل سرزمین، استان‌هایی همانند فارس و خوزستان با اجرای آبیاری قطره‌ای و اصلاح الگوی کشت، به‌اختصاصی با تمرکز بر دانه‌های روغنی کم‌مصرف همانند کلزا، به نتایج مثبتی دست یافته‌اند. گزارش‌های اولیه مشخص می کند راندمان آبیاری در این مناطق بین ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش یافته و از نظر اقتصادی نیز بازدهی بالاتری به ثبت رسیده است.

بر پایه گزارشی از سازمان تحقیقات کشاورزی ایران، بازدید این مناطق موفق نشان داده که پتانسیل شبیه در دیگر استان‌ها نیز وجود دارد و این الگو می‌تواند در سطح ملی گسترش یابد.

در سطح جهانی، کشورهایی همانند اسپانیا و … توانایی‌های موفقی در مدیریت منبع های آب در کشاورزی اراعه کرده‌اند. اسپانیا با منفعت‌گیری از آب‌شیرین‌کن‌های دریایی و آبیاری تحت سختی در مناطق خشک مرکزی، توانسته همزمان با نگه داری تشکیل، بیشتر از ۵۰ درصد صرفه‌جویی در مصرف آب داشته باشد.

نکات کلیدی و راهکارهای پیشنهادی

برای مقابله با بحران آب و افزایش منفعت‌وری، مجموعه‌ای از راهکارهای برتری‌دار در دستور کار قرار گرفته است:

الف) اصلاح و جایگزینی الگوی کشت باید به‌صورت منطقه‌ای و علمی اجرا شود. تمرکز بر جایگزینی کشت‌های پرمصرف همانند برنج با دانه‌های روغنی و غلات کم‌مصرف، راهکاری کلیدی در این مسیر است.

ب) گسترش آبیاری نوین از طریق اعطای تسهیلات بانکی، افت سود و آموزش‌های کاربردی به کشاورزان در حال اجراست تا مصرف بهینه‌سازی شود.

ج) قیمت‌گذاری واقعی آب می‌تواند از مصرف بی‌رویه جلوگیری کند و عرصه را برای اندوخته‌گذاری در راه حلهای نوین صرفه‌جویی فراهم کند.

د) منفعت گیری از سیستم‌های هوشمند پایش آب با نصب ابزارهای آنلاین و منفعت‌گیری از داده‌های مدیریتی، امکان نظارت دقیق بر مصرف و برنامه‌ریزی علمی را فراهم می‌کند.

ه) آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی از طریق رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و تشکل‌های صنفی نقش مهمی در تحول حرکت مصرفی دارد.

و) حمایتقانونی و حقوقی با مقصد تسهیل مقررات مربوط به منفعت‌برداری از منبع های آب و حمایتاز کشاورزانی که الگوی کشت را تحول خواهند داد، الزامی است.
انتهای مطلب/