پشت‌ صحنه لقاح مصنوعی در ایران؛ روایتی از امید و انتخاب‌های دشوار – غروب شهر

خبرگزاری مهر – گروه سلامت: در سال‌های تازه، با افزایش آگاهی عمومی درمورد سلامت باروری، اهمیت سبک زندگی پیش از بارداری بیشتر از پیش مورد دقت قرار گرفته است. مصرف دخانیات، الکل، استرس مزمن و تغذیه نامناسب از جمله عواملی می باشند که می‌توانند سلامت جنین را به خطر بیندازند و حتی علتسقط‌های مکرر شوند. در این بین، تعداد بسیاری از زوجین از تأثیرات نهان این فاکتورها بر کیفیت تخمک، اسپرم و روال رشد جنین بی‌خبر‌اند.

در او گفت‌وگویی با «فاطمه عسگری، متخصص بیولوژی تشکیل همانند و جنین‌شناس مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا» درمورد نقش سبک زندگی در پیروزی بارداری، دلایل سقط جنین و راهکارهای پیشگیری از آن سخن حرف های‌ایم.

خانم دکتر به گفتن سوال اول درمورد مرحله های کار یک جنین شناس در فرایند IVF برایمان بگویید.

در فرآیند IVF، برای هر تخمک خانم، یک اسپرم مناسب زیر میکروسکوپ توسط جنین‌شناس انتخاب می‌شود؛ بعضی اوقات این انتخاب به علت کیفیت پایین اسپرم ساعت‌ها زمان می‌برد. برخی آقایان امکان پذیر میلیون‌ها اسپرم داشته باشند، درحالی‌که در برخی موارد حتی یک اسپرم هم یافت نمی‌شود. در این چنین شرایطی، اورولوژیست با انجام عمل «تِسه» (TESE) مستقیماً از بیضه اسپرم استخراج می‌کند.

این عمل طبق معمولً با بیهوشی انجام می‌شود، هرچند در برخی موارد به‌صورت سرپایی هم انجام می‌پذیرد و با این وجود، در مواردی که حتی با تسه هم اسپرم به‌دست نیاید، ناچار به مشاوره برای منفعت گیری از جنین اهدایی خواهد شد.

در شرایط عادی، اسپرم استخراج‌شده با معیارهای دقیق جنین‌شناسی انتخاب و به درون تخمک تزریق می‌شود (میکرواینجکشن). سپس جنین‌های راه اندازی‌شده برای چند روز در دستگاه‌های خاص کشت و پایش خواهد شد. در این مرحله، کیفیت تخمک و اسپرم اهمیت بسیاری دارد. مصرف دخانیات و الکل می‌تواند تأثیر منفی مستقیم بر کیفیت تخمک و جنین داشته باشد و علتتشکیل جنین‌های ضعیف یا غیرسالم شود.

بعد از برسی کیفی جنین‌ها، بسته به شرایط مادر، یا آن‌ها را تازه به رحم انتقال می‌دهیم یا فریز می‌کنیم و در فریز جنین‌ها، محدودیت وقتی خاصی وجود ندارد؛ مطابق منبع های معتبر، جنین می‌تواند سال‌ها بدون کم شدن کیفیت نگهداری شود. با این حال، با اهمیت ترین اصل این است که فقط جنین‌های باکیفیت فریز شوند. برگشت موفق جنین‌های فریز شده در نزدیک به ۹۵٪ است.

باید دقت داشت که حتی در شرایط ایده‌آل نیز پیروزی IVF به‌طور میانگین نزدیک به ۵۰٪ است و این به این علت است که ما فقط ظاهر جنین را می‌بینیم و امکان بازدید دقیق همه فاکتورهای مولکولی و ژنتیکی آن در روتین کار وجود ندارد. به‌طور طبیعی هم تعداد بسیاری از بارداری‌های اولیه امکان پذیر به دلایل کروموزومی تبدیل سقط زودهنگام شوند.

در مواردی که خانمی سقط‌های مکرر داشته یا چند بار IVF ناموفق را توانایی کرده باشد، با وجود نداشتن مشکلات ایمونولوژیک یا ژنتیکی ظاهری، انجام تست تعیین سلامت جنین (PGT-A) پیشنهاد می‌شود. در این فرآیند، سلول‌هایی از جنین برای بازدید کروموزومی جداسازی شده و به‌طور دقیق آنالیز خواهد شد تا از انتقال جنین‌های دارای ناهنجاری‌های کروموزومی جلوگیری می‌شود.

تعیین سلامت جنین؛ راهی برای مطمعن از انتقال جنین سالم

در فرآیند IVF، بعد از راه اندازی جنین، در برخی موارد ملزوم است تست تعیین سلامت جنین (PGT-A) انجام شود. در این مرحله، مثالای از سلول‌های جنین (با روش بیوپسی) جدا شده و برای بازدید ژنتیکی به آزمایشگاه ژنتیک ارسال می‌شود. نتایج این بازدید مشخص می کند که آیا جنین از نظر کروموزومی سالم است یا خیر. تنها جنین‌های سالم برای انتقال به رحم مادر انتخاب خواهد شد.

به علت هزینه نسبتاً بالای این آزمایش، انجام آن به همه زوجین پیشنهاد نمی‌شود و طبق معمولً در موارد خاص کاربرد دارد، اما این روش را زیاد تر در افرادی که سقط‌های مکرر داشته‌اند، یا ناباروری مردانه شدید دارند، یا در مواردی که با وجود انتقال چند جنین خوب بارداری رخ نداده، منفعت گیری می‌کنیم. این چنین اگر ژن معیوبی در یکی از زوجین وجود داشته باشد (همانند تالاسمی)، یا زوجین سابقه داشتن فرزند با اختلال ژنتیکی (همانند سندروم داون) داشته باشند، انجام تعیین سلامت جنین برای آن‌ها زیاد پیشنهاد می‌شود.

تکنولوژی تایم لپس؛ انتخاب بهترین جنین

بعد از تزریق اسپرم به تخمک و راه اندازی جنین، جنین‌ها در دستگاه‌های خاصی به نام تایم لپس نگهداری خواهد شد. این دستگاه به طور مداوم از روال رشد جنین فیلم‌برداری می‌کند و امکان پایش دقیق کیفیت رشد جنین را برای جنین‌شناس فراهم می‌آورد. به این ترتیب، می‌توان بهترین و مناسب‌ترین جنین را برای انتقال به رحم انتخاب کرد.

نگهداری و فریز جنین‌ها؛ اندوخته‌ای برای آینده

یکی از مزایای IVF امکان فریز و نگهداری جنین‌ها برای منفعت گیری در آینده است و هزینه سالانه نگهداری جنین‌ها در بانک، مبلغ بالایی نیست و نزدیک به یک تا دو میلیون تومان است. پیشنهاد می‌کنیم زوجین جنین‌های خود را به‌گفتن یک بانک بیولوژیک نگهداری کنند. حتی اگر فعلاً نیازی به فرزند دوم یا سوم نداشته باشند، این جنین‌ها می‌توانند در آینده برایشان سودمند باشند؛ چراکه شرایط زندگی همیشه قابل پیش‌بینی نیست.

ما مواردی داشتیم که زوجین فرزند اول خود را به دنیا آورده بودند و فکر می‌کردند نیازی به نگهداری جنین‌های فریز شده نیست. اما بعداً به دلایلی تصمیم گرفتند برای فرزند بعدی عمل کنند و از وجود این بانک جنینی منفعت بردند. به همین علت پیشنهاد می‌کنم زوجین در صورت امکان از این زمان منفعت بگیرند.

IVF؛ فرصتی مورد قیمت با هزینه‌های معقول

امروزه IVF با وجود تسهیلات مالی و پوشش بیمه‌ای مناسب در ایران، تکنیکی کاملاً در دسترس است. به نظر من این یک زمان مورد قیمت است که زوجین باید از آن منفعت گیری کنند؛ چراکه با هزینه‌ای معقول می‌توانند تخمک یا جنین‌های خود را فریز کرده و خیالشان از بابت فرزند آوری در آینده راحت باشد.

مراکز IVF در سراسر سرزمین؛ مراجعه به مراکز تخصصی در موارد پیچیده

اکنون، خوشبختانه مراکز IVF در زیاد تر استان‌های سرزمین فعال می باشند و متخصصین مجرب در حوزه ناباروری در این مراکز وجود دارند. تعداد بسیاری از زوجین می‌توانند درمان‌های اولیه ناباروری را در مراکز شهر خود پیگیری کنند و نیازی به مراجعه به تهران نداشته باشند.

با این حال برخی از زوجین که با مشکلات خاص و پیچیده‌ای روبه رو می باشند، بهتر است به مراکز فوق‌تخصصی همانند مرکز ابن‌سینا در تهران مراجعه کنند؛ به‌اختصاصی افرادی که سابقه سقط‌های مکرر دارند، یا نیاز به خدماتی همانند تعیین سلامت جنین، اهدای جنین یا راه حلهای پیشرفته ژنتیکی دارند. برخی از این امکانات در مراکز شهرستان‌ها به طور کامل اراعه نمی‌شود.

یقیناً مرکز ابن‌سینا در حال گسترش فعالیت‌های خود در سطح بین‌المللی نیز هست. به طور مثال در کربلای عراق شعبه داریم و تا بحال تولد زنده هم از این مرکز داشته‌ایم. در تهران نیز شعبه‌هایی همانند مرکز پارسا فعال می باشند. این چنین بیماران بسیاری از کشورهای همسایه و حتی اروپا و آمریکا برای انجام IVF به ایران مراجعه می‌کنند، چون هزینه‌های این خدمات در ایران نسبت به تعداد بسیاری از کشورها زیاد پایین‌تر است.

امکان فریز تخمک برای سال‌های آینده

یکی دیگر از مزایای تکنولوژی‌های تازه در درمان ناباروری، امکان فریز تخمک یا جنین برای منفعت گیری در آینده است و یک خانم سپس از فریز تخمک‌های خود، در صورت نیاز به فرزندآوری، از آن‌ها منفعت گیری کند. هیچ محدودیت وقتی جدی برای منفعت گیری از تخمک یا جنین فریز شده وجود ندارد، به شرط آنکه شرایط نگهداری در بانک‌های جنینی استاندارد باشد.

سقط‌های مکرر؛ بازدید و درمان در مراکز تخصصی

مرکز ابن‌سینا یکی از معدود مراکز تخصصی است که پذیرفتن گسترده بیماران با سقط مکرر را انجام می‌دهد. این بیماران طبق معمولً سه بار یا زیاد تر دچار سقط در سه ماهه اول بارداری خواهد شد. علت مهم این سقط‌ها طبق معمولً مشکلات کروموزومی جنین است.

ما برای این گروه از بیماران طبق معمولً انجام تعیین سلامت جنین را نظر می‌کنیم. توانایی نشان داده که بعد از انتقال جنین‌های سالم، درصد پیروزی بارداری در این بیماران به شکل قابل توجهی افزایش می‌یابد.

پیشگیری از سقط جنین؛ اهمیت سبک زندگی سالم

زوجین باید اهمیت بسیاری برای سلامت پیش از بارداری قائل باشند. یکی از با اهمیت ترین عوامل در پیشگیری از سقط، دقت به سبک زندگی سالم است. اگر زوجین حداقل شش ماه پیش از بارداری عمل به ترک سیگار، الکل و مدیریت استرس کنند، شانس داشتن یک بارداری موفق و فرزند سالم به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.

سبک زندگی سالم، کلید پیشگیری از سقط جنین

سبک زندگی زوجین پیش از بارداری نقش تعیین‌کننده‌ای در افت ریسک سقط جنین و تولد نوزاد سالم دارد و زوجین باید پیش از عمل به بارداری، فاکتورهایی همانند مصرف دخانیات، الکل، مقدار استرس، فعالیت بدنی و تغذیه خود را اصلاح کنند. منفعت گیری از غذای سالم، پرهیز از محیط‌های آلوده و مدیریت استرس زیاد مهم است.

برای آقایان هم انجام تست ساده‌ای همانند بازدید ناکامی DNA اسپرم (DFI) پیشنهاد می‌شود و این تست می‌تواند سلامت DNA اسپرم را اشکار کند و در افت خطر سقط نقش مؤثری داشته باشد.

تأثیرات روانی سقط جنین؛ اهمیت آگاهی زوجین

سقط جنین، به‌اختصاصی در سه ماهه اول، تأثیرات روانی شدیدی بر زوجین می‌گذارد. این چنین در مواردی، مشکلات ژنتیکی و محیطی می‌توانند تبدیل تولد نوزادی با اختلالات قلبی، عصبی یا رفتاری شوند و تعداد بسیاری از این مشکلات ریشه در سلامت اسپرم و تخمک در زمان راه اندازی دارند؛ به این علت اصلاح سبک زندگی حداقل شش ماه پیش از بارداری می‌تواند از تعداد بسیاری از این عوارض پیشگیری کند.

نقش آگاهی اجتماعی در سلامت بارداری؛ آیا مسائل اقتصادی علت مهم سقط‌های جنین می باشند؟

به نظر من مسائل اجتماعی و سطح آگاهی زوجین نقش مهم‌تری دارند و تعداد بسیاری از زوجین نمی‌دانند که حتی یک نخ سیگار یا مصرف محدود الکل می‌تواند چه تأثیرات مخربی بر سلامت جنین بگذارد و آموزش و خبر‌رسانی مداوم برای ترقی آگاهی زوجین زیاد الزامی است.

داشتن یک سبک زندگی سالم، مصرف مایعات کافی، منفعت گیری از غذاهای تازه و افت تماس با مواد سمی برای هر دو زوج زیاد مهم است و علاوه بر این، به زوجین پیشنهاد می‌کنم که به فاکتور سن دقت کنند. اگر اکنون تصمیم بارداری ندارند، می‌توانند تخمک یا جنین خود را فریز کنند تا در آینده با خیالی آسوده از آن منفعت گیری کنند. حتی زوجینی که بارداری طبیعی هم داشته‌اند، بهتر است جنین‌های سالم خود را به گفتن یک بانک زیستی برای آینده ذخیره کنند.