تجلی فرهنگ عاشورا در آیین‌های نمایشی؛ از تعزیه تا نخل‌گردانی_غروب شهر

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ آیین‌های نمایشی، یکی از با اهمیت ترین نمود‌های ربط فرهنگی و اجتماعی در تاریخ کشورمان می باشند. این آیین‌ها که بر پایه تلفیق اسطوره، دین، هنر و روایت شکل گرفته‌اند، نه‌تنها ابزاری برای انتقال مفاهیم عمیق اعتقادی بوده‌اند، بلکه بستری برای بازآفرینی جمعی خاطره، رنج و پایداری نیز محسوب خواهد شد.

در این بین، اتفاق عاشورا و سوگواری برای امام حسین (ع)، مدام یکی از مهم‌ترین محرک‌های شکل‌گیری نمایش‌های آیینی بوده است.

این گزارش به معارفه ۱۰ نمونه از با اهمیت ترین آیین‌های نمایشی محرم در ایران می‌پردازد؛ آیین‌هایی که هر یک، نه‌فقط بازتاب اندیشه عاشورا، بلکه سندی زنده از زیبایی‌شناسی، حافظه تاریخی و هویت اجتماعی جوامع محلی ایرانی‌ می باشند.

تعزیه 

تعزیه را می‌توان مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آیین نمایشی عاشورایی در ایران دانست؛ آیینی که قدمتی نزدیک به ۴۰۰ سال دارد و به‌طور رسمی در دوره صفوی شکل گرفت. این نمایش مذهبی ساخت‌یافته، با منفعت گیری از دیالوگ‌های منظوم، موسیقی آیینی، لباس‌های نمادین و نقش‌آفرینی دقیق، اتفاق کربلا را بازسازی می‌کند و از معدود اشکال درام دینی جهان اسلام است. تعزیه به‌طور گسترده در شهرهایی همانند سمنان، تفرش، نطنز، یزد، تهران و اصفهان برگزار می‌شود و تا این مدت هم از عناصر زنده فرهنگ نمایشی ایرانی به شمار می‌آید.

نقالی 

نقالی عاشورایی با پیشینه‌ای بیشتر از ۲۵۰ سال، یکی از اشکال روایت‌گری شفاهی سنتی ایران است که از شاهنامه‌خوانی الهام گرفته و در بستر محرم به روایت حماسه‌های کربلا تعلق یافته است. در این آیین، نقال با حرکات بدن، صداسازی و گاه با وسایلی همانند چوب‌دستی یا سپر، داستان‌هایی چون شهادت حضرت عباس (ع) یا حضرت قاسم (ع) را به روشای حماسی نقل می‌کند. این نوع اجرا در قهوه‌خانه‌ها، هیئت‌ها و حسینیه‌های شهرهایی چون تهران، شیراز، قزوین و مشهد دیده می‌شود.

پرده خوانی 

پرده‌خوانی که ریشه در نقاشی قهوه‌خانه‌ای و روایت مذهبی دارد، بیشتر از ۲۰۰ سال است که در قالبی بصری‌روایی در ایران اجرا می‌شود. در این آیین، پرده‌هایی بزرگ با نقاشی‌های مربوط به صحنه‌های کربلا نصب می‌شود و پرده‌دار با اشاره به هریک از صحنه‌ها، ماجرا را برای مخاطبان تعریف می‌کند. پرده‌خوانی یا پرده گردانی در زیاد تر شهرهای ایران از جمله تهران، مشهد، اصفهان و قزوین ترویج داشته و از تأثیرگذارترین اشکال روایت جمعیِ تصویری در سوگواری ایرانی محسوب می‌شود.

چمر 

چمر یکی از آیین‌های کهن لُری و کُردی است که ریشه در سنت‌های سوگواری پیشااسلامی دارد و بعدها با مفاهیم عاشورایی تلفیق شده است. این آیین نمایشی با چند قرن پیشینه، در لرستان، ایلام و کرمانشاه اجرا می‌شود و شامل حلقه‌زدن مردان با حرکاتی موزون، نوحه‌خوانی دسته‌جمعی و بازآفرینی احساسات جمعی در قالب حرکت و صداست. چمر، نمایشی خالص از اندوه و عزت در سوگ است که تا این مدت هم با قوت در غرب ایران زنده است.

گل مالی

گل‌مالی نیز آیینی است با ریشه‌ای کهن در جوامع لُر، بختیاری و ایلامی، که در آن مردان در صبح عاشورا، بدن و سر خود را با گل طبیعی می‌پوشانند و در دسته‌های عزاداری شرکت می‌کنند. این آیین نمادی از فروتنی، تسلیم و هم‌دردی با اهل بیت (ع) است که در شهرهایی چون خرم‌آباد، کوهدشت، اندیمشک، ایلام و پلدختر دیده می‌شود.

خیمه سوزان

خیمه‌سوزان آیینی است که از دوره صفویه به‌گفتن قسمت پایانی تعزیه ترویج یافت و امروز در شهرهایی همچون تهران، یزد، کرمان، شاهرود و بروجرد برگزار می‌شود. در این آیین، خیمه‌هایی که نماد خیمه‌های اهل بیت در کربلا می باشند، در روز دوازدهم محرم به نشانه آتش‌زدن خیمه‌ها بعد از شهادت امام حسین (ع) سوزانده خواهد شد. صحنه‌ای ساکت اما سرشار از تأثر، که با نور، آتش و سکوت، مفاهیم عمیق مظلومیت را منتقل می‌کند.

طوق گردانی 

طوق‌گردانی نیز آیینی با سابقه‌ای نزدیک به ۳۰۰ سال است که به پرچم‌داری سپاه امام حسین (ع) اشاره دارد. در این آیین، طوق‌هایی فلزی و بزرگ، با پارچه‌های مشکی و سبز آذین خواهد شد و توسط گروه‌هایی از مردان در خیابان‌ها گردانده خواهد شد. این مراسم که در دامغان، طبس، گرگان و بروجرد ترویج دارد، با طبل، سنج و حرکات دسته‌جمعی، فضایی حماسی و هماهنگ خلق می‌کند.

نخل گردانی

نخل‌برداری یا نخل‌گردانی، آیینی است با قدمتی بیشتر از ۴۰۰ سال که در مناطق کویری چون یزد، اردستان، نائین، طبس و تفت رایج است. در این مراسم، سازه‌ای عظیم به نام نخل که نماد تابوت امام حسین (ع) است، با پارچه‌های سیاه، آیینه‌ها و تزئینات مذهبی پوشانده شده و توسط جمع کثیری از مردم حرکت داده می‌شود. این آیین، تشییع نمادین پیکر سیدالشهداست که با نوحه و هم‌صدایی مردم، به اوج خود می‌رسد.

شمع گردانی 

شمع‌گردانی از جمله آیین‌هایی است که زیاد تر توسط بانوان و با نیت نذر و توسل اجرا می‌شود. این آیین چند صد ساله، در شب‌های محرم در کاشان، نطنز، گلپایگان و همدان ترویج دارد و در آن بانوان با شمع‌های روشن، با سکوت و اسایش در اطراف حسینیه‌ها یا امامزاده‌ها می‌چرخند. شمع‌گردانی نمایش خاموش سوگ است؛ پر از معنی، نور و نیایش و سوگ برای بزرگترین تراژدی که تاریخ اسلام رخ داده است. 

علم گردانی

علم‌کشی یا علم‌گردانی نیز از آیین‌هایی است که با قدمتی بیشتر از چهار قرن. در شهرهای گوناگون سرزمین همانند اردبیل (با آیین طوی)، زنجان، خوی و شهرکرد، علم‌هایی عظیم با سازه‌های چوبی یا فلزی توسط علم‌داران باتجربه، در خیابان‌ها حرکت داده خواهد شد. این مراسم، با نظم، شکوه و شوق، تبدیل به یکی از با اهمیت ترین نمایش‌های آیینی روز عاشورا شده است.

آیین‌های نمایشی محرم، تنها ابزار سوگواری نیستند، بلکه اشکال متکثر بازنمایی مقاومت و هویت‌سازی‌ در تاریخ اسلام است. این آیین‌ها، روایت‌هایی‌ می باشند از و زبان مردم؛ از کویر تا کوه، از خیمه‌سوزان تا نقالی، از سکوت شمع تا صدای طبل. نگه داری، مستندسازی و بازخوانی این میراث، ضرورتی فرهنگی است برای نسل امروز و فردا؛ چرا که این آیین‌ها، همان گونه که روایت عاشورا را زنده نگه داشته‌اند، خود نیز بخشی از روایت فرهنگی کشورمان‌ می باشند.

انتهای مطلب/